Hrvatski i jugoslovenski dirigent Vladimir Kranjčević (1936 – 2020) osoba je čija se karijera ne može „prepričati“ u nekoliko rečenica. Reč je ne samo o internacionalno najuspešnijem dirigentu horova sa prostora bivše Jugoslavije, već i o muzičaru sa verovatno najbogatijim i najraznovrsnijim pedagoškim iskustvom u regionu, organizatoru muzičkih događaja koji su u međuvremenu dobili kultni status, entuzijasti koji je uvek podržavao zanimljive muzičke poduhvate na prostoru nekadašnje zajedničke države, kao i velikom popularizatoru klasične muzike nastale na Balkanu.
Publici koja je upoznata sa aktivnostima na polju klasične muzike u regionu poslednjih decenija maestro Kranjčević je primarno prepoznatljiv kao dugogodišnji vođa čuvenog zagrebačkog hora „Ivan Goran Kovačić“ u njegovom najuspešnijem periodu, sedamdesetih i osamdesetih godina prošlog veka. Studenti muzike iz Srbije maestrovo prezime povezuju sa vrlo uspešnim (i poznatim) izvođenjima „Liturgije sv. Jovana Zlatoustog“ Stevana Stojanovića Mokranjca. Konačno, ljudi koji prate muzičke manifestacije u mom rodnom gradu – Nišu – Kranjčevića povezuju sa Internacionalnim horskim svečanostima, na kojima je maestro ne samo godinama nastupao, već je više puta bio član žirija, a jednom čak i predsednik.
U ovih nekoliko opaski o bogatom muzičkom radu dirigenta Kranjčevića već leži dovoljno regionalnih, domaćih, pa i lokal-patriotskih razloga za čitanje nove knjige “Do posljednjeg zbora: Vladimir Kranjčević, život i djelo” (Sandorf, 2024), čiji je autor Saša Drach, pisac, prevodilac i novinar iz Zagreba. Zašto bi ona mogla biti zanimljiva i onima koji nisu upoznati sa stremljenjima klasične muzike u regionu, horom „Ivan Goran Kovačić“ ili manifestacijama poput Horskih svečanosti, kao i onima koji Mokranjca isključivo povezuju sa časovima muzičke kulture u osnovnoj i srednjoj školi, pokušaću da pokažem u ovom tekstu.
BIOGRAFIJA IZVAN ZONE KOMFORA
Kada mi je Drach pre gotovo pet godina pomenuo da je započeo sa radom na knjizi o Vladimiru Kranjčeviću, nisam ni na trenutak posumnjao u to da je reč o pravom čoveku za tako obiman i složen biografski poduhvat. Retko se u svetu muzičke literature mogu sresti osobe tako širokih interesovanja, toliko bogatog obrazovanja, ali i ovakvog stvaralačkog i životnog iskustva, kao što je to slučaj sa Drachom – a knjiga o maestru Kranjčeviću jeste projekat koji bi na sveobuhvatan način mogla ostvariti samo jedna takva osoba. Izazovi ovog – na kraju, vrlo uspešno sprovedenog – posla ležali su ne samo u neverovatnim razmerama Kranjčevićevih talenata i ostvarenih rezultata na polju muzike, već i u kompleksnim i promenljivim društvenim okolnostima u kojima se njegov život i rad odvijao.
Autor biografije maestra Kranjčevića poslednjih je godina posebno bio aktivan u domenu džez novinarstva. Ljubitelji ove vrste muzike u Hrvatskoj i regionu zahvalni su Drachu na revnosnim izveštajima sa muzičkih događaja, podršci koju neumorno pruža mladim džez stvaraocima, doprinosu emisijama o džezu na HRT-u, kao i uređivanju monumentalne kolekcije tekstova o džezu „Svijet jazza – od Adorna do Johna Zorna“. Ipak, njegova naklonjenost džezu ne treba da nas zavede na pogrešan trag – sa ovim čovekom se, podjednako kao o muzici afroameričkih korena, može razgovarati ne samo o drugim žanrovima, već i o književnosti, pozorištu, filmu, stripu, likovnoj umetnosti, filozofiji, psihologiji, istoriji, politici, pa čak i sportu! O većini nabrojanog, Drach je tokom godina puno i pisao (pored muzike, posebno o filmu i pozorištu), ali je i prevodio knjige i tekstove iz pomenutih oblasti. Kao saradnik Kluba „Prejaka reč“, Drach nam je 2023. godine ustupio svoj prevod „Ljubljanskog manifesta o važnosti više razine čitanja“.
Sve je to u redu, ali zar u ovoj knjizi nije reč samo o muzici? Kao što ne postoji tako nešto kao što je muzika sama, tako se ni bogat muzički rad dirigenta Kranjčevića nije odvijao u kulturnom i društvenom vakuumu. Jedno od najdragocenijih postignuća knjige „Do posljednjeg zbora“ jeste to što je čitaocu vrlo jasno predočeno da su maestrova umetnička dostignuća umnogome prevazišla zonu komfora profesionalnog muziciranja – govorimo o muzičaru koji je dirigovao nad kovčegom J. B. Tita, bio na prijemu kod pape Jovana Pavla II, izvodio Mokranjčevu „Liturgiju“ u vreme socijalističke Jugoslavije, vodio „Goranovce“ o državnom trošku na turneju po komunističkoj Kini i Koreji, sarađivao sa državnim vrhom u samostalnoj hrvatskoj državi…. Knjiga ove vrste iziskuje razumevanje (svih) tih okolnosti u kojima se to muziciranje odvija – od životne dinamike dobro obrazovanih porodica u vremenu pre Drugog svetskog rata, kada maestro dolazi na svet, do mesta koje muzika ima u eri dominacije digitalnih medija u drugoj deceniji 21. veka, kojoj pripada poslednja faza Kranjčevićeve karijere.
Dočarati u tekstualnom obliku sve to raznovrsnoj publici, kojoj takvi uslovi života i rada nisu poznati – sa time se može nositi samo neko ko, pored muzike, poznaje čitav niz društveno-humanističkih disciplina. Međutim, čak ni to nije dovoljno – potrebno je puno književnog dara da to zadobije odgovarajuću ilustraciju u tekstu, kao i novinarske preciznosti koja biografiju neće pretvoriti u zaneseno fantaziranje. Potrebna je književnost da bi se mlađim ljudima opisao predratni životni ambijent u kome Kranjčević raste – ali lako je zaboraviti da omladini nije baš sasvim jasno odakle kultura u jednom Domu vojske, dok bi starije zanimalo šta, zaboga, radi jedan dirigent u svojim sedamdesetim godinama u zabavnoj TV emisiji sa „selebritijima“ poput glumaca i voditelja!?
Sve te veštine pisane reči Drach je uspešno uposlio u tekstu između korica knjige „Do posljednjeg zbora“ – ali jedna činjenica posebno odvaja ovu biografiju od novijih poduhvata slične vrste. Pored objašnjenja i napomena u samom tekstu, Drach je, zajedno sa urednicom knjige Martinom Frydom-Kaurimsky – inače, Kranjčevićevom bliskom rođakom – tekst propratio i brojnim fusnotama, u kojima se mogu naći i informacije poput osnovnih biografskih crtica muzičara pomenutih u knjizi ili podaci o muzičkim izvođenjima. Svako ko se ikada bavio istraživanjima zna koliko je mukotrpnog rada moralo biti uloženo u takve fusnote! Ne sumnjam da će budući istraživači srodnih tematika Drachu biti neizmerno zahvalni na ovoj pomoći, koja ih spašava od kopanja po bibliotekama i arhivima.
BIOGRAFIJA SA ŠMEKOM (BILDUNGS)ROMANA
Dirigent Kranjčević nije, nažalost, doživeo objavljivanje ove biografije. Drach je rad na ovoj knjizi započeo razgovorima sa maestrom, a te okolnosti omogućile su biografu da čitaocima ilustruje atmosferu njegovog životnog i radnog okruženja. Upravo su u tim delovima biografije književni talenti autora dostigli najbolju manifestaciju. Drach u njima čitaocima nudi opis maestrovog stana, zadržavajući manir “pozajmljivanja” nemačkih tuđica koji je bio tako tipičan za generacije njegovog tadašnjeg sagovornika:
Posjetitelj bi u prostranom forcimeru prvo ugledao veliki altdeutsch Bücherkasten, masivni trokrilni ostakljeni ormar od punog drveta, prepun knjiga natiskanih u dva-tri reda. Forcimer nije imao prozore, no zato je velik luster s tri kraka, nalik deblu s tri grane, sa šest žarulja izvrsno obasjavao cijelu prostoriju.
Srednja, dnevna soba u kojoj smo razgovarali, bila je jedna od tri vratima izravno spojene sobe, kako su se već gradili građanski stanovi onoga vremena. U toj najvećoj sobi dominirao je velik, težak, okrugao stol. Stol od orahovine, kako sam poslije saznao, zapravo je bio dio špajscimera, i rastvarao se kad bi došli gosti, a za njim je moglo blagovati i do četrnaest osoba. Za taj je stol, recimo, maestro jednom godišnje, odmah nakon Sveta tri kralja, odnosno oko pravoslavnog Božića, pozivao svoje prijatelje svećenike i biskupe.
Ništa dalje od književnosti nisu ni opisi okruženja u kome je, kao dečak, Vladimir Kranjčević sa sestrom provodio dane tokom Drugog svetskog rata: oni obiluju anegdotama iz maestrove porodice i njima bliskih ljudi. Boravak budućeg dirigenta kod “babe i dede Heršak” u Križevcima, dobrostojeće porodice pekara kojima je kultura bila izuzetno važna, ispostaviće se kao posebno značajan u godinama koje su usledile. U Križevcima je, tokom letnjih raspusta u dakako mirnijim godinama nakon rata, maestro ne samo načinio prve ozbiljnije muzičke korake, već je otkrio i svoju naklonost prema religiji. Kranjčević se upravo tamo oprobao u različitim muzičkim aktivnostima: sviranju orgulja na misama, ali i u aktivnosti koja će ga pratiti ostatak karijere: upravljanju mešovitim horom. Sa njima će šesnaestogodišnji Kranjčević u Križevcima izvesti čak i Hendlovu “Aleluju” iz oratorijuma “Mesija”. Ipak, posebno je upečatljiva ona maestrova križevačka epizoda u kojoj je, kao gimnazijalac, pomagao u crkvi sv. Križa kao zvonar – obavljajući tu dužnost disciplinovano tri puta dnevno! Drachovo pripovedačko beleženje događaja ove vrste podseća na romane sa muzičkom tematikom – poput Manovog “Doktora Faustusa”, ukoliko faustovski motiv stavimo u zagrade – a entuzijazam mladog Kranjčevića prosto isijava iz teksta početnih poglavlja, ispunjavajući čitaoca sa kreativnim aspiracijama posebnom stvaralačkom motivacijom. Ovako inspirativan ton knjige ne jenjava ni u predstojećem odeljku, u kome maestro studira klavir i čini prve korake ka izvođačkoj karijeri.
Kao čitaoci biografije, nismo zainteresovani samo za profesionalne uspehe koje dirigent Kranjčević beleži nakon studija muzike. Kroz tekst podjednako tragamo za obrisima njegovog karaktera, koji toj veličanstvenoj muzičkoj karijeri daju posebnu, ljudsku boju. Drach je uspeo da nas upozna sa umetnikom kroz opise brojnih radnih zadataka kojih se maestro prihvatio još u studentskim danima. U tim delovima knjige, ne može se ne primetiti izrazita društvena snalažljivost Kranjčevića. Maestro se, uz svega par izgovorenih reči, vešto nosio sa izazovima koje je imao kao direktor muzičke škole “Vatroslav Lisinski” u doba političkih previranja tokom sedamdesetih godina, kada ga poznavanje svojih nadležnosti spašavalo od potrebe za nezgodnim ideološkim dokazivanjima. Ništa manje vešt nije bio ni u politički klizavijim situacijama, kada bi, recimo, zbog prečih muzičkih obaveza, otkazao neko izvođenje ideološki prigodnog programa ili kada bi se “usudio” da muzičkim saborcima u Beogradu čestita pravoslavni Božić. Kranjčevićevo spretno mimoilaženje ovih prepreka, koje Drach, neretko maestrovim sopstvenim rečima, ilustruje u knjizi, stvara iluziju da čitamo (Bildungs)roman, ovoga puta sa tipično balkanskim zapletima, i “navijamo” da umetničke vizije protagoniste ipak pobede politička saplitanja koja mu priređuju oni sa drugačijim ambicijama – saplitanja koja će maestro doživljavati i nakon raspada zajedničke nam države.
NA MOKRANJCU – 3200 LJUDI, NA BETOVENU – 8000? “A ŠTO IMATE DANAS?”
Čitaocima biografije “Do posljednjeg zbora” koji dolaze iz Srbije možda će posebno biti interesantno da se upoznaju sa Kranjčevićevim prvim izvođenjima Mokranjčeve „Liturgije sv. Jovana Zlatoustog“ u Zagrebu, najpre u crkvi svete Katarine, a zatim i u prepunoj zagrebačkoj Katedrali 1975. godine. Drach ove epizode brižljivo ilustruje, ne zanemarujući ni odnos muzičkih i društvenih aspekata koji se u njima prepliću. Zapanjujući momenat ovog maestrovog projekta ne leži u banalnoj, ali u našem vremenu, nažalost, preterano potenciranoj, perspektivi gledanja na ovakve događaje – insistiranju da ovde jedan hrvatski dirigent izvodi muziku srpskog kompozitora. Ono što je ovde značajno jeste činjenica da se uspešni jugoslovenski dirigent usuđuje da izvodi delo pravoslavne muzike u doba socijalizma, bez straha od ideoloških sankcija; što je katolički odgojen muzičar, koji je veze sa crkvom negovao brižnije od prosečno religiozne osobe, bio privučen muzičkim odlikama ovog dela mimo skrupula koje mu je moglo nametati sopstveno opredeljenje i/ili okruženje; konačno, a možda i najvažnije, što je jedno od izvođenja, upriličeno u sakralnom ambijentu zagrebačke Katedrale, privuklo 3200 ljudi! Iako ne postoji nešto poput muzike same, muzički kvaliteti prirodno nadmašuju prepreke u onom vanmuzičkom kada je reč o jedinstvenim kompozicijama poput ove; to je Kranjčević prepoznao, ali, bez sumnje, i zagrebačka publika toga vremena. Puna bazilika Presvetog Srca Isusova u Zagrebu 2017. godine, kada maestro sa goranovcima ovo delo izvodi poslednji put, sugeriše da i u ovom vremenu postoje oni koji to razumeju.
Kranjčević je, tokom karijere, pomenuto Mokranjčevo delo izveo i u Negotinu, rodnom mestu kompozitora, na „Mokranjčevim danima“, o čemu se takođe može pročitati u biografiji. Treba istaći da maestrova poseta ovog manjeg mesta u tadašnjoj Jugoslaviji nije bila svojevrstan kuriozitet, upriličen zbog njegove naklonosti prema opusu autora „Liturgije“. Pored nastupa u prestonicama jugoslovenskih republika (a kasnije nezavisnih država), maestro je tokom cele karijere često i rado nastupao u manjim mestima poput Negotina, Niša, Varaždina (u kome je godinama upravljao Varaždinskim baroknim večerima), Novog Sada, Križevaca…što svedoči ne samo o volji ovog dirigenta da svoja muzička postignuća ponudi publici širom nekadašnje Jugoslavije, već i postignućima jednog (prošlog) vremena, u kome je kulturna ponuda bila obimnija i intenzivnija. Čitaocu ove biografije ne može promaći decentralizovana kulturna dinamika zajedničke zemlje. Drach ističe jedan maestrov nastup na niškim Horskim svečanostima (na kome su, između ostalog, izvedeni i delovi iz Mokranjčevog “Opela”) tvrdeći sledeće: “Niški koncert, koji je prenosila i Beogradska televizija za cijelo jugoslavensko područje, maestru je otvorio sva vrata u Srbiji”. Ostaviću čitaocima da prosude u kojoj meri je ovakva situacija danas zamisliva.
Čitalac knjige “Do posljednjeg zbora” biva zatečen količinom kulturnih sadržaja koje su umetnici poput Vladimira Kranjčevića priređivali za – po svemu sudeći, tog sadržaja željnu – publiku svoga vremena. Da li bi danas bilo moguće prirediti šest uzastopnih izvođenja Betovenove “Devete simfonije”, kao 1977. godine u Zagrebu, u uvek prepunoj dvorani “Vatroslav Lisinski”, za koju je Kranjčević bio horovođa hora “Ivan Goran Kovačić” (a koju je dirigovao čuveni Lovro Matačić), pred ukupno osam hiljada ljudi koji su simfoniju čuli tokom tih dana? U ključu takve kulturne dinamike treba čitati i poglavlje o maestrovoj beogradskoj epizodi, kada je obavljao ulogu šefa hora na Radio-televiziji Beograd, a koja je podrazumevala dobro uigranu organizacionu mašineriju. Maestru je tada bilo namenjeno da se “bavi umetnošću i ništa više”, prema rečima nedavno preminulog Moce Stanića, tadašnjeg zamenika direktora Muzičke produkcije RTB-a; to je podrazumevalo da sav “neumetnički” posao obavljaju urednik i sekretarica hora. Kao objektivni biograf, Drach se čuva (gorkog) upoređivanja takvih okolnosti sa današnjim stanjem u kulturi – ali sam maestro u razgovorima sa njim ipak odlazi korak dalje i saopštava nam ne baš vedru istinu o našem vremenu. Upoređujući ga sa razdobljem svoje mladosti u Zagrebu, maestro kaže:
“Predstava kakvih smo imali sada više nema. Spomenut ću vam samo ”Vjenčanje u samostanu’ Sergeja Prokofjeva, u režiji Koste Spajića i scenografiji Vjenceslava Richtera, iz 1959., pa Habunekov ‘San ljetne noći’ od Brittena iz 1962. Dvije-tri godine nakon Londona mi smo u Zagrebu izvodili Brittena. ‘Nasilje nad Lukrecijom’, ‘San ljetne noći’, ‘Peter Grimes’, to je sve bilo u Zagrebu. A što imate danas?”
MAESTRO ZA “VELIKE VOĐE” I MALE EKRANE
Biografija obiluje opisima trenutaka u bogatoj Kranjčevićevoj karijeri koji bi pobudili slična razmišljanja o umetničkim dosezima, ali i društveno-istorijskim konotacijama tih poduhvata. Dva događaja koje Drach opisuje u knjizi po značaju već prevazilaze ono što jedan balkanski muzičar obično doživljava tokom svoje karijere. Jedan od njih je Kranjčevićevo dirigovanje horom “Ivan Goran Kovačić” nad telom mrtvog J. B. Tita, koje je Plavim vozom prevoženo iz Ljubljane u Beograd. Voz je zaustavljen u Zagrebu kako bi se građani mogli oprostiti od “doživotnog predsednika” bivše zajedničke republike. Pored velike časti koja mu je time ukazana, maestru se ovim otvorila i jedinstvena prilika da diriguje pred gotovo celim Zagrebom. Drugi je prijem koji je upriličen za hor “Ivan Goran Kovačić” i dirigenta Kranjčevića kod pape Jovana Pavla II 1987. godine. Ovaj posebno značajan događaj za religioznog maestra je – neočekivano, možda, iz današnje perspektive – izazvao negativne reakcije u Hrvatskoj toga doba.
Ništa manje veličanstvena, ali i za razmišljanje pregnantna, nisu ni druga dešavanja u impozantnoj karijeri Kranjčevića, poput njegovog pohađanja letnjih škola dirigovanja koje je sprovodio Igor Markevič u Monte Karlu šezdesetih godina. Tom prilikom je maestro na posebnom prijemu upoznao princa Rajnera III i čuvenu Grejs Keli. Iz današnje perspektive, podjednako nestvarno deluje i četrdesetodnevna turneja maestra i goranovaca po komunističkoj Kini i Koreji, tokom koje se Kranjčević susreo i sa takozvanim “Velikim vođom”, predsednikom Koreje Kim Il-sungom.
Ipak, da ovo nije knjiga koja govori samo o davno prošlim vremenima, podseća nas jedno od poslednjih poglavlja u knjizi, u kome Drach opisuje maestrovo iskustvo učešća u dvema popularnim TV emisijama. Jedna od njih je “Do posljednjeg zbora” – televizijsko takmičenje amaterskih horova iz različitih delova Hrvatske – a druga “Maestro”, u kome su se poznate ličnosti iz javnog života takmičile u dirigovanju. Dirigent Kranjčević u tom trenutku ima već preko sedamdeset godina, ali to ga nimalo ne sprečava da u ovim emisijama, okružen puno mlađim ljudima, na vrlo prijemčiv način približi svoje umeće široj publici – znalački, ali umereno, stručno, ali duhovito, kao da je karijeru proveo na televiziji!
Preuzimajući ime biografije od jednog od ovih TV serijala, Drach nam sugeriše mnogo više od jednostavnog jezičkog poigravanja. Biografija nas zaista ostavlja sa utiskom da je maestro živeo punim plućima “do posljednjeg zbora” – kao i da je nepokolebljiv stav prema svojoj umetnosti zadržao bilo da se ona obraćala auditorijumu masovne televizijske zabave ili “velikim vođama” ove ili one vrste. Od ljudi poput dirigenta Kranjčevića trebalo bi naučiti šta znači ponuditi svoju umetnost svakome podjednako, “od vraga do popa”, ali i kako imati snage, volje i entuzijazma da se njome bavimo u ovoj ili onoj formi, uprkos izazovima, sve dok ne utihnu poslednji zborovi ćelija u nama.
